Sumela Manastırı, Trabzon’un Maçka ilçesi Altındere Milli Parkı içerisinde, Zigana Dağı’nın dik yamacına, doğal bir kaya oyuğuna yapılmıştır.
Manastırın ne zaman yapıldığına dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Sumela Manastırı, Trabzon Komnenoslar Devleti zamanında tanınmış ve en parlak dönemini yaşamıştır. 2.Ioannes zamanında dini bir merkez haline getirilmeye başlanmış, özellikle 3. Aleksios Sumela’ya özel bir önem vermiştir. Trabzon ve çevresi Türklerin eline geçtikten sonra Osmanlı Sultanları Sumela’nın hak ve hukukunu korumuşlar, buraya imtiyazlar verip hediyeler yollamışlardır.
Sumela, Anadolu’da Rum Ortadoks topluluklarının zenginleşerek manastır ve kiliselerini adeta yeniden inşa ediyormuşçasına elden geçirdikleri, 19. yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. 19. Yüzyılın ikinci yarısında yeni binaların yapılmasıyla büyük bir yapılar topluluğu halini almıştır. Mübadele sonucu bölgedeki Ortadoksların Yunanistan’a gitmesi üzerine terk edilen manastır harap olmaya başlamış, bu süreçte çıkan bir yangın ahşap kısımları yok etmiş, defineciler tarafından büyük çaplı hasarlar oluşturulmuştur. Bu dönemde fresklerin bazıları çalınmış, bazıları da tahrip olmuştur.
Sumela Manastırı’nın ortasında küçük bir avlu bulunur. Buradaki esas yapı kilise haline getirilen doğal kovuktur. Avlunun etrafında birçok şapel ile çeşitli binalar bulunur. Mağaranın içine yerleştirilen kilisenin duvarları fresklerle kaplıdır. Yamaç tarafını boydan boya kaplayan ve üç katlı olarak inşa edilen bina ise burada yaşayan keşişlerin evleridir. Bu binalar ve fresklerin 18-19. yüzyıla ait olduğu anlaşılır. Ayrıca avlunun etrafındaki binaların dolap, ocak gibi bölümlerinde Türk sanatının izlerini görmek mümkündür.
Manastır son yıllarda restore edilerek bugünkü şeklini almıştır. Her yıl 15 Ağustos Hz.Meryem’in ölümü ve göğe yükselme gününde burada ayin yapılır.